سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

خشکسالی یکی از رویدادهای طبیعی و از بزرگترین مخاطرات طبیعی است که در همه شرایط آب و هوایی و در نقاط مختلف کره زمین به وقوع می پیوندد و خسارات طبیعی بسیاری به همراه دارد. اما وقوع چالش خشکسالی بلندمدت برای کشور ایران که در کمربند خشک و بیابانی قرار گرفته به دلیل تاثیر عمیق بر محیط زیست طبیعی و انسانی یک تهدید جدی به شمار می رود.
کارشناسان هواشناسی، تغییر اقلیم را مهمترین عامل وقوع خشکسالی عنوان می کنند و معتقدند؛ تغییر اقلیم سبب شده تا ضمن تغییر الگوی بارش ها از برف به باران، دمای هوا به ویژه در فصل پاییز و زمستان روند افزایشی پیدا کند. 
در این میان گرچه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده است، اما به طور کلی می توان خشکسالی را به کمبود بارش طی یک دوره ممتد زمانی اطلاق کرد. این کمبود منجر به کاهش منابع آب برای برخی فعالیت های انسانی و بخش زیست محیطی می شود. بعلاوه این پدیده با فاکتور زمان (فصل اصلی وقوع این پدیده، تاخیر در شروع فصل بارانی، وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلی رشد گیاه) و نیز موثر بودن بارش ها (شدت، بارش، تعداد رخدادهای بارندگی ) مرتبط است.
سایر فاکتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا، باد شدید و رطوبت نسبتا پایین نیز می تواند به طرز قابل ملاحظه ای بر شدت آن بیفزاید.
نظیر این شرایط را طی 10 سال اخیر می توان در چهارمحال و بختیاری که در عین حال از استانهای کوهستانی و سردسیر کشور است، به خوبی مشاهده کرد.
در حدود یک دهه است که کاهش نزولات آسمانی و تغییر شکل بارش ها از برف به باران از یکسو و افزایش دمای هوا از سوی دیگر سبب کاهش منابع آبی این استان و پایین رفت سطح آب سفره های زیرزمینی شده است.
طی این مدت، بارش نزولات جوی در چهارمحال و بختیاری نه تنها به حد نرمال نرسیده بلکه از حد میانگین نیز بسیار کمتر بوده است، همچنین تغییر الگوی بارش ها از برف به باران و تغییر زمان بارش ها روند خشکسالی را در استان تشدید و اثرات مخرب زیادی بر محیط زیست و به ویژه منابع آبی این استان گذاشته است.
طبق آخرین گزارش مرکز ملی خشکسالی که 18 دی ماه امسال منتشر شد، چهارمحال و بختیاری پس از استانهای خراسان جنوبی، یزد، سیستان و بلوچستان، قم، اصفهان، کرمان و مرکزی از نظر رتبه بندی بارش ها جزو هشت استان خشک کشور قرار دارد.
خشکیدگی 60 هزار هکتار از جنگل های زاگرس و 500 هزار هکتار از مراتع و گون زارهای استان، ممنوعه شدن هشت دشت از 11 دشت استان و افت شدید سفره های آب زیرزمینی، فرونشست زمین در دشت ها، خشک شدن 58 درصد از آب چشمه ها، قنات ها و چاه ها، شکل گیری چشمه های گرد و خاک و گسترش پدیده بیابان زایی تنها بخشی از پیامدهای وقوع خشکسالی در چهارمحال و بختیاری است که به شدت منابع طبیعی و محیط زیست استان را با خطر مواجه کرده است.
با توجه به بحرانی شدن وضعیت خشکسالی در استان و از آنجا که حفظ محیط زیست و منابع طبیعی از الزامات تحقق توسعه پایدار محسوب می شود و پدیده خشکسالی به شدت این مقوله مهم را با چالش مواجه کرده است، شناخت پدیده خشکسالی، بررسی پیامدهای ناگوار ناشی از آن و ارائه راهکارهای موثر برای مقابله و مهار این پیامدها یک ضرورت حیاتی به شمار می رود.
به همین منظور در میزگرد تخصصی بررسی پیامدهای زیست محیطی خشکسالی در مرکز ایرنا شهرکرد با حضور مدیران و کارشناسان حوزه آب، هواشناسی، محیط زیست، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی و اساتید دانشگاه به بررسی این موضوع بشرح زیر پرداخته شده است:

** تداوم کم بارشی در چهارمحال و بختیاری از سال 86 تاکنون
معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی چهارمحال و بختیاری در این میزگرد تخصصی با تشریح وضعیت خشکسالی در استان اظهار کرد: سال آبی 96-97 در شرایطی آغاز شد که خشکسالی و کم بارشی از سال 86-87 در استان به مدت 10 سال پیاپی ادامه داشته و در مناطق مختلف شاهد کاهش بارش نسبت به میانگین بلندمدت و افزایش دما در این مدت بوده ایم.
مهرداد قطره سامانی ادامه داد: امسال، بارش های موثر با تاخیر یک ماهه برای مناطق غربی و جنوبی استان آغاز شد، به نحوی که میانگین بارش های استان در سال زراعی جاری تاکنون نسبت به مدت مشابه سال گذشته و میانگین بلندمدت آن 78 درصد کاهش دارد.
وی تصریح کرد: در این مدت بارش مناطق شرقی استان از جمله شهرکرد، بروجن، سامان و بن نسبت به میانگین بلندمدت تا 90 درصد کاهش داشته و در مجموع 94 درصد مناطق استان با خشکسالی بسیار شدید، 5.5 درصد خشکسالی شدید و حدود نیم درصد با خشکسالی متوسط مواجه است.
این کارشناس مسائل اقلیم شناسی با اشاره به وضعیت بارش ها در ایستگاه شاخص کوهرنگ افزود: از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون مجموع بیشترین بارش ها در استان متعلق به ایستگاه کوهرنگ به میزان 124.8 میلیمتر بوده که این مقدار در دوره آماری 30 ساله در این ایستگاه بی سابقه بوده و حاکی از بحران بزرگ آبی در استان است.
قطره سامانی خاطرنشان کرد: همچنین در ایستگاه های واقع در مناطق شرقی استان نظیر شهرکرد و بروجن نیز تاکنون بارش موثر روزانه بیشتر از 5 میلیمتر گزارش نشده است و این شرایط بحرانی در دوره آماری 60 سال اخیر ایستگاه شهرکرد یک رکورد به شمار می رود.
وی افزود: متوسط دوره آماری ارتفاع برف ایستگاه کوهرنگ در 20 دی ماه حدود 70 سانتی متر بوده که این مقدار در سال جاری 20 سانتی متر گزارش شده است و مدت ماندگاری برف از 149 روز به 82 روز در سال زراعی 95-96 رسیده است.

** خشکسالی منابع آب حوضه زاینده رود و کارون بزرگ را با چالش مواجه کرده است
این اقلیم شناس با بیان اینکه خشکسالی های متوالی در چهارمحال و بختیاری منابع آب حوضه زاینده رود و کارون بزرگ را با چالش مواجه کرده است، اظهار کرد: از آنجا که این استان سرچشمه 2 رودخانه زاینده رود و کارون و بخشی از رودخانه دز است، کاهش بارش ها در چهارمحال و بختیاری، استانهای اصفهان و خوزستان را نیز دچار تنش آبی کرده است.
قطره سامانی افزود: میانگین کمبود بارش در حوضه زاینده رود از سال 86 تا 96 بیش از یک هزار و 347 میلمتر است، از همین رو در خشکسالی مداوم اخیر، حدود 2 میلیارد و 590 میلیون مترمکعب کمبود حجمی بارش را در این حوزه موجب شده است.
وی یادآور شد: همچنین در همین مدت میانگین کمبود بارش در حوضه کارون بزرگ بیش از 935 میلیمتر بوده است که حدود 12 میلیارد و 761 میلیون مترمکعب کمبود حجمی بارش را در محدوده استان چهارمحال و بختیاری در پی داشته است.

** خشکسالی یک پدیده بازگشت ناپذیر است
معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه اثرات خشکسالی های متوالی در استان غیرقابل جبران است، اظهار کرد: با توجه به روند کم بارشی ها و رفتن به سمت گرمتر شدن اقلیم استان، امیدی برای جبران کسری بارش های 10 ساله اخیر استان وجود ندارد.
قطره سامانی تاکید کرد: چاره ای جز باور این شرایط سخت و بحرانی نداریم و باید تا می توان با مدیریت منابع آب در بخش های مختلف از بحرانی تر شدن شرایط جلوگیری کرد.

** شکل گیری زوال اکوسیستم زاگرس در پی خشکسالی های اخیر
مدیرکل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد تاثیرات خشکسالی بر محیط زیست استان را تشریح کرد و زوال اکوسیستم زاگرس را از مهمترین پیامدهای خشکسالی در استان برشمرد.
شهرام احمدی با بیان اینکه مهمترین سرمایه چهارمحال و بختیاری غنای زیستی و منابع طبیعی آن است، اظهار کرد: این استان با دارا بودن یک هزار و 400 گونه گیاهی و 300 گونه جانوری از مناطق بکر با غنای زیستی است که می توان از آن به عنوان مهمترین سرمایه استان یاد کرد.
تنوع گونه های گیاهی و جانوری چهارمحال و بختیاری از جاذبه های منحصر به فرد این استان به شمار می رود. از مجموعه گونه های گیاهی این استان 270 گیاه جنبه دارویی، خوراکی و صنعتی دارد که 27 گونه آن خاص استان است و در هیچ یک از مناطق دیگر کشور و جهان رشد نمی کند. همچنین این استان با داشتن 28 گونه جانوری در هر یک میلیون هکتار، مقام اول گونه های جانوری کشور را به خود اختصاص داده است.
این ظرفیت نه تنها منجر به غنای زیستی استان شده بلکه سالانه گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را برای دیدن این جاذبه ها به چهارمحال و بختیاری هدایت می کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری ادامه داد: طی 10 سال اخیر بتدریج منابع آب چشمه ها و قنات ها در مناطق حفاظت شده کاهش یافته به طوری که 50 درصد این چشمه ها به طور کامل خشک شده و مابقی با کاهش شدید آب مواجه هستند.
احمدی تصریح کرد: خشکسالی در استان، تامین آب حیات وحش را با مشکل مواجه کرده و با توجه به اینکه حیات وحش نسبت به کمبود آب بسیار حساس است این وضعیت حیات آنها را با خطر جدی مواجه کرده است.
وی با بیان اینکه مناطق حفاظت شده، 12.4 درصد از مساحت استان را به خود اختصاص داده است، افزود: هشت منطقه حفاظت شده از جمله مناطق تنگ صیاد، سبزکوه، قیصری، شیدا و هلن، یک پارک ملی و 6 تالاب تحت مدیریت اداره کل محیط زیست قرار دارد.
احمدی با اشاره به وقوع خودسوزی دشت تالابی خانمیراز در ماه گذشته و پس از آن آتش سوزی در تالاب گندمان، وقوع این رویدادها را متاثر از خشکسالی دانست و گفت: در صورت تداوم خشکسالی حیات سایر تالاب های استان نیز به خطر می افتد که در این راستا مدیریت و کنترل پیامدهای خشکسالی یک امر ضروری است.
احمدی، زوال اکوسیستم زاگرس را مهمترین پیامد خشکسالی در استان برشمرد و گفت: با برهم خوردن اکوسیستم منطقه نه تنها حیات گونه های گیاهی و جانوری به خطر افتاده بلکه محیط انسانی نیز تحت تاثیر آن قرار گرفته که تولید ریزگردها یکی از این خطرات به شمار می رود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری، اجرای طرح تاب آوری در شرایط خشکسالی را از جمله اقدامات مقابله با این پدیده اعلام کرد و گفت: امید است با همکاری بخش های مختلف و با اجرای موفق طرح تاب آوری بتوان تا حد زیادی اثرات سوء خشکسالی در محیط زیست استان را کاهش داد.

** زوال 60 هزار هکتار از جنگلهای بلوط استان بر اثر خشکسالی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد با بیان پیامدهای ناگوار خشکسالی بر اراضی طبیعی استان، زوال 60 هزار هکتار از جنگلهای زاگرس را از مهمترین این پیامدها برشمرد و گفت: این میزان هکتار از جنگلهای بلوط به صورت تک پایه و به شکل خشکیدگی تاج درخت در حال زوال و نابودی است.
حدود 335 هزار هکتار از جنگلهای بلوط زاگرس در محدوده استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد که گونه غالب آن بلوط است. تغییرات اقلیمی، خشکسالی های متوالی و ریزگردها سبب شده تا بخشی از درختان بلوط استان دچار خشکیدگی شود و زمینه را برای بروز آفات از جمله پروانه برگ خوار بلوط و سوسک چوبخوار فراهم کند. 
علی محمدی مقدم با بیان اینکه یک میلیون و 450 هزار هکتار از مساحت این استان اراضی و مراتع طبیعی است، اظهار کرد: بی شک طی سالهای اخیر خشکسالی خسارت های بسیاری بر بدنه منابع طبیعی استان وارد کرده به نحوی که امروز بخش زیادی از مناطق استان درگیر این چالش است.
وی خاطرنشان کرد: اگرچه خشکسالی به شدت اراضی ملی و طبیعی استان را تهدید می کند اما نباید از عامل انسانی نیز غافل بود، چرا که قاچاق چوب و ذغال و تخریب جنگلها از سوی مردم بومی و گردشگران نیز نقش موثری در تخریب منابع طبیعی دارد.

**خشک شدن 280 قنات در چهارمحال و بختیاری 
مدیر امور آب و خاک جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد از پیامدهای خشکسالی بر زمین های زراعی، چشمه ها و قنوات استان گفت.
سیدطاهر نوربخش با بیان اینکه 841 رشته قنات در استان حفر شده است، اظهار کرد: از این تعداد یک سوم قنوات برابر با 280 قنات به طور کامل خشک شده و آبدهی مابقی بین 40 تا 80 درصد کاهش یافته است.
به گفته وی تعدادی از قنات های خشک شده استان قدمت تاریخی دارد و جزو میراث ملی به شمار می رود.
نوربخش با بیان اینکه فعالیت های کشاورزی استان وابستگی شدیدی به آبهای زیرزمینی دارد، گفت: گرچه با بهره گیری از روش های نوین آبیاری تلاش شده تا بحران آب را مدیریت کرد اما با این وجود بخش عمده ای از اراضی زراعی و بخشی از باغات با بحران کم آبی مواجه است.
مدیر امور آب و خاک جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: اثر زیانبار خشکسالی بر محصولات زراعی استان بیشتر بوده و چنانچه خشکسالی در باغات استان نیز گسترش یابد خسارت های جبران ناپذیری بر جنگلها و درختان مثمر استان وارد می شود.
نوربخش، استفاده از روش های نوین آبیاری را مهمترین راهکار کنترل خشکسالی در اراضی استان دانست و گفت: در سالهای اخیر 50 درصد از اراضی آبی استان برابر با 55 هکتار زیرپوشش روش های نوین آبیاری نظیر نواری و قطره ای قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه خشکسالی بخش زیادی از مراتع استان را از بین برده است، تصریح کرد: این موضوع تامین علوفه برای دام های استان را با چالش مواجه کرده از همین رو تعداد واحد دام در سطح کاهش یافته و تمرکز از پرورش دام سبک به سمت پرورش دام سنگین سوق یافته است.

** بحران فرونشست زمین در دشت های چهارمحال و بختیاری
یک کارشناس مسائل آب نیز در این میزگرد با تشریح وضعیت منابع آبی استان اظهار کرد: در پی خشکسالی های اخیر 50 درصد از منابع آب پایدار خود را از دست داده ایم و این روند با تداوم خشکسالی ها در حال تشدید است.
سید هاشم فاطمی افزود: باید باور کنیم که در شرایط بسیار سخت و بحرانی از نظر منابع آبی قرار داریم اما با مدیریت صحیح می توان بر بخشی از این مشکلات فائق آمد.
وی تصریح کرد: با توجه به کاهش بارش ها و خالی بودن ذخایر آب زیرزمینی پیش بینی می شود سال آینده بخشی از شهرها و روستاهای استان با جیره بندی آب مواجه شوند.
کارشناس حفاظت و بهره برداری از امور آب شرکت آب منطقه ای چهارمحال و بختیاری، تعداد دشت های استان را 11 مورد اعلام کرد و گفت: از این تعداد هشت دشت ممنوعه شده که از این دشت ها نیز چهار دشت در سال جاری به ممنوعه بحرانی تبدیل شده است.
به گفته وی، رخداد پدیده فرونشست، کاهش حجم مخزن، روند مستمر افت سطح ایستابی و کیفیت نامطلوب آب از مهمترین عوامل بحرانی شدن وضعیت این چهار دشت است.
فاطمی خاطرنشان کرد: دشت های شهرکرد، سفید دشت، جوانمردی و بروجن- فرادنبه دشت های ممنوعه بحرانی استان به شمار می رود که به طور مستمر درگیر فرونشست زمین و افت سطح ایستابی است.
وی، بیشترین فرونشست دشت های استان را مربوط به دشت خانمیرزا دانست و گفت: این دشت هم اکنون با 70 سانتیمتر فرونشست، حاصل برداشت بی رویه آب با 75 میلیون مترمکعب کسری مخزن آب روبرو است.
فاطمی همچنین فرونشست زمین در دشت شهرکرد را 56 سانتیمتر اعلام و تصریح کرد: این فرونشست که از سال 65 شکل گرفته این دشت را با 170 میلیون مترمکعب کسری مخزن و کاهش 16 متری سطح ایستابی مواجه کرده است.
این کارشناس حوزه آب خاطرنشان کرد: دشت سفیددشت نیز با کاهش 23 متری آب و سایر دشت ها از جمله کیار، بروجن - فرادنبه، گندمان- بلداجی، لردگان و مالخلیفه با کسری چند متری مخزن آب روبروست و فرونشست در این دشت ها نیز آغاز شده و درحال پیشروی است.
فاطمی با تاکید بر مدیریت منابع آب در بخش های شرب، کشاورزی و صنعت، افزود: با وجود چالش خشکسالی نباید ناامید بود بلکه باید با همکاری بین بخشی و فرهنگسازی در خصوص مصرف بهینه آب بخشی از این مشکلات را برطرف کرد و در حفظ محیط زیست و منابع طبیعی استان کوشید.

** فرسایش خاک در چهارمحال و بختیاری 25 تن در هر هکتار است
یک فعال زیست محیطی نیز در این میزگرد، فرسایش خاک را از دیگر عوامل تهدید کننده منابع طبیعی استان برشمرد و گفت: استاندارد جهانی فرسایش خاک بین 5 تا 6 تن در هر هکتار و در کشور بین 15 تا 17 تن در هر هکتار است در حالی که این رقم در استان بین 20 تا 25 تن در هرهکتار است.
هومان خاکپور افزود: با وقوع خشکسالی های اخیر، کمبود بارش ها و از بین رفتن پوشش گیاهی استان شاهد فرسایش خاک و از بین رفتن مواد مغذی آن هستیم.

** طرح های غیرکارشناسی انتقال آب تهدید کننده محیط زیست استان
وی همچنین به طرح های انتقال آب از استان اشاره و تصریح کرد: بی شک با وجود خشکسالی های اخیر در استان و بحران آب در شهرها و روستاها توجیهی برای انتقال آب به استان های دیگر آن هم با روش های غیراصولی که محیط زیست استان را به شدت به خطر می اندازد، وجود ندارد.
این فعال زیست محیطی تاکید کرد: انتظار می رود متولیان امر اعم از مدیران کلان و استانی و نمایندگان مجلس در تصمیم گیری ها و تدوین قوانین بیش از پیش دغدغه حفظ محیط زیست را داشته باشند.

* نهادهای متولی مبنای عمل را نظرات کارشناسی قرار دهند
یک استاد دانشگاه و محقق حوزه منابع طبیعی، توجه به نظرات کارشناسی و پژوهش های علمی را از مهمترین راهکارهای حفظ محیط زیست در برابر پیامدهای خشکسالی دانست و گفت: هرچند در گذشته با تصمیمات نادرست بخش زیادی از منابع آب زیرزمینی استان به هدر رفت و یا کارکرد عرصه های طبیعی استان تغییر داده شد اما حال که در شرایط بحرانی قرار داریم ضروری است تا روند نادرست گذشته اصلاح و به نظرات کارشناسی بهای بیشتری داده شود.
حسین جهانبازی، فرهنگسازی را از دیگر راهکارهای حفظ منابع طبیعی دانست و گفت: باید با اطلاع رسانی و ارائه اطلاعات صحیح به مردم آنها را با بحران خشکسالی بیش از پیش آشنا کرد و از ظرفیت مردم برای حفظ منابع آبی و حراست از محیط زیست بهره گرفت.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان ادامه داد: تحقیقات و پژوهش های انجام شده در استان حاکی از آن است که به شدت محیط زیست و منابع طبیعی استان تحت تاثیر خشکسالی و ریزگردها قرار دارد و چنانچه برای مقابله با این تهدید نسبت به راهکارهای کارشناسی غفلت شود با خسارت های غیرقابل جبرانی مواجه خواهیم شد.
تبدیل چهارمحال و بختیاری به قطب انرژی پاک با بهره گیری از انرژی باد، استفاده از کشت گیاهان دارویی و جنگل کاری اقتصادی به شرط حفظ منابع آب و خاک، توسعه کشت گونه های جنگلی به جای توسعه باغات، بکارگیری روش های آبخیزداری و آبخوان داری، اجرای طرح نکاشت، لحاظ کردن حق آبه تالاب ها و نظارت برآن، استفاده از روش های نوین آبیاری، مسدود کردن چاه ها در دشت های بحرانی، تعدیل فعالیت های دامداری در دشت های بحرانی، توجه به آب مجازی و آب خاکستری، حمایت از شرکت های دانش بنیان و طرح های خلاقانه در حفظ محیط زیست، فرهنگسازی و همراه ساختن مردم در طرح های مدیریت منابع آب، اصلاح نگاه به منابع طبیعی و محیط زیست، پرهیز از بخشی نگری و توسعه همکاری های بین بخشی از جمله راهکارهای ارائه شده از سوی کارشناسان و مدیران حاضر در این میزگرد برای مدیریت خشکسالی و مقابله با پیامدهای ناگوار آن مطرح شد.
کارشناس و تهیه میزگرد: خاطره حسین زاده**انتشاردهنده:جهانبخش صفری