سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

تحلیل و ارزیابی پارامترهای موثر بر فرونشست زمین نشان می‌دهد که این پدیده بیش استانهای دیگر کشور، در زاگرس به ویژه فلات مرکزی خود را در چند سال اخیر نمایان کرده است و بیشترین دلیل وقوع آن به علت برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی عنوان شده است.

به عقیده کارشناسان؛ پدیده فرونشست سطح زمین ناشی از عوامل طبیعی و فعالیت‌های انسانی در نقاط مختلف دنیا و در طی سال‌های اخیر در کشور ایران به علت برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی، خشکسالی و عوامل دیگر پدیدار شده است و سبب آسیب‌های جدی به زمین‌های کشاورزی، ساختمان‌های مسکونی، جاده‌ها و دیگر سازندها و بروز خسارت‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شده است.

در این خصوص نحوه تعیین و تحلیل پارامترهای موثر همچون میزان اُفت سطح آب، جنس وضخامت لایه‌های خاک به خصوص لایه‌های ریزدانه، خصوصیات ژئوتکنیکی خاک مورد بررسی قرار می‌گیرد و از نظر یونسکو این پدیده عبارت است از فرو ریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد.

وضعیت فرو نشست در ایران چگونه است؟

در ایران نیز مانند کشورهای دیگر در سال‌های اخیر پدیده فرونشست گزارش شده است که اکنون به عنوان یک معضل در زاگرس میانی به آن نگریسته می‌شود.

معاون وزیر کشور و رییس سازمان مدیریت بحران کشور در چهارمحال و بختیاری اعلام کرد: از مجموع ۳۰۹ دشت‌ کشور؛ ۲۰۹ دشت بیش از ۱۸ سانتیمتر نشست داشته است و این فرو نشست به عنوان یک تهدید دیده می‌شود.

محمد حسن نامی در شهرکرد افزود: از ۴۲سانحه طبیعی ۳۱ مورد آن در کشور ایران رخ می‌دهد که مهمترین آن شامل سیل، زلزله، خشکسالی، سرمازدگی، رانش زمین، فرونشست، آفت گیاهی و طوفان است.

وضعیت دشت‌های چهارمحال و بختیاری اکنون مطلوب نیست به گونه‌ای که این استان دارای ۱۰ دشت اصلی است که از این تعداد چهار دشت شهرکرد، بروجن- فرادنبه، سفیددشت و خانمیرزا ممنوعه بحرانی و دشت‌های شلمزار،کیار، گندمان- بلداجی، جونقان- فارسان، مالخلیفه و لردگان ممنوعه شده است.

ترسیم هیدروگراف معرف آبخوان و نقشه های هم اُفت آب زیرزمینی نشان می دهد که با توجه به افت سطح ایستابی و کسری مخزن دلیل اصلی ممنوعه اعلام کردن دشت‌ها است و چنانچه دشت ممنوعه با پدیده فرونشست روبرو شود آن دشت ممنوعه بحرانی اعلام شده و برداشت آب در  آن  با محدودیت روبرو می‌شود.

در ۲ دهه گذشته متوسط اُفت سطح ایستابی دشت‌ها در استان بین ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متر بود اما در سال‌های اخیر به بیش از یک متر در سال افزایش یافته و در ۲ سال آبی اخیر میزان افت سطح ایستابی تشدید است.

بر این اساس طی ۲ سال گذشته افت سطح ایستابی در دشت شهرکرد ۲۵۳ سانتی‌متر، در دشت شلمزار ۳۹۱ سانتی‌متر، در دشت کیار ۳۵۳ سانتی‌متر، در دشت جونقان - فارسان ۴۶۳ سانتی‌متر، در دشت سفیددشت ۲۸۹ سانتی‌متر و در دشت خانمیرزا ۴۰۰ سانتی‌متر گزارش شده است که این موضوع حکایت از آن دارد که وضعیت منابع آبی این استان نسبت به استانهای دیگر در وضعیت بحرانی‌تری قرار دارد.

براساس نظر کارشناسان حوزه آب، دشت خانمیرزا بیشترین فرونشست را در بین دشت‌های استان به خود اختصاص داده است به گونه‌ای که در این دشت یک متر فرونشست مشاهده شده است که در نوع خود یک بحران است اما از آنجا که ضخامت آبخوان‌های استان بین ۵۵ تا ۶۰ متر است از همین رو پدیده فرونشست به وضوح فرونشستی که همانند دشت کبودرآهنگ همدان رخ داده، نیست اما ضرر و زیان آن به همان اندازه مخرب است.

فرونشست در دشت شهرکرد نیز ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر مشاهده شده است که با تشدید بحران خشکسالی احتمال افزایش آن بسیار است.

مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به از بین رفتن آبخوان‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه از چاه‌ها به عنوان یک معضل و عاملی برای افزایش فرونشست زمین اشاره کرد و گفت: در اراضی که فرونشست زمین اتفاق می‌افتد قابلیت کشت و کشاورزی از بین می‌رود و با تزریق آب به این اراضی نیز جبران خسارت نخواهد شد.

به گفته وی،هم اکنون فرسایش خاک ، فرونشست زمین، زمین لغزش، خشکسالی، ممنوعه شدن دشت‌ها در کشور مشهود و در حال گسترش است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری می‌گوید: در استان ۱۲ دشت وجود دارد که هشت دشت از این تعداد ممنوعه و چهار دشت ممنوعه بحرانی است.

اصغر احمدی با بیان اینکه امروزه چهارمحال و بختیاری با تنش آبی مواجه است، افزود:چنانچه روند تخریب عرصه‌های منابع طبیعی ادامه داشته باشد، در چند سال آینده نیز با مشکل از بین رفتن منابع طبیعی مواجه خواهیم شد.

راهکار جلوگیری از فرونشست خاک و زمین چیست؟

آبخیزداری و آبخوان‌داری، کارشناسان به صورت واضح و تاکیدی عقیده دارند یکی از معبرهایی که می تواند در برابر فرونشست زمین از خود مقاومت نشان دهد، آبخیزداری است.

هرچند هنوز عده‌ای با اجرای طرحهای آبخیزداری در بالادست و حوضه های آبریز موافق نیستند و در برابر آن مقاومت می‌کنند اما کارشناسان اعلام می کنند یکی از راهکارهای عبور از فرونشست ، اجرای طرحهای آبخیزداری است.

اما معاون وزیر کشور و رییس سازمان مدیریت بحران با اشاره به نقش آبخیزداری در جلوگیری از فرونشست زمین می‌گوید: ۳۰۰ هزار میلیارد ریال اعتبار ملی برای اجرای طرحهای آبخیزداری در کشور درخواست شده است.

نامی تصریح کرد: از مجموع ۳۰۹ دشت‌ کشور ۲۰۹ دشت بیش از ۱۸ سانتیمتر نشست داشته و این مهم توجه به آبخیزداری را ضروری کرده است.

به گفته احمدی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری، هم‌اکنون ۲ هزار و ۸۰۰ سازه آبخیزداری در استان در راستای کمک به جلوگیری از فرونشست خاک و تقویت سفره‌های زیرزمینی احداث شده است. 

هم‌اکنون در استان سه هزار و ۲۰۰سازه آبخیزداری احداث شده که از این تعداد ۴۰۰ سازه گابیونی، ۱۰۰ سازه خاکی و پخش سیلاب و ۲ هزار و ۷۰۰ سازه سنگی و ملاتی است که ارتقاع این سازه‌ها بین ۲ تا هفت متر مربع است و در کنترل رسوب، مبارزه با فرسایش خاک، کنترل سیل و تقویت آبخوان و جلوگیری از فرونشست اثرگذار هستند.

چهارمحال و بختیاری دارای ۱۰ شهرستان با جمعیتی نزدیک به یک میلیون نفر است که اکنون دشتهای این استان به دلیل خشکسالی، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی دچار فرونشست شده‌اند و در صورت تغذیه نشدن چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی این فرونشست‌ها به شهرها و روستاها نیز کشیده خواهد شد.